YAKUTİSTAN

Konu: YAKUTİSTAN Perş. Ara. 17, 2009 4:03 am

YAKUTİSTAN
SIBIRYA'NIN SINIRLARI

Asya kıtasının bütün şimal kısmını tutan bu geniş ülkenin, eski Rus idari bölünüşüne göre, sınırları şu şekildeydi:
Kuzeyde Şimal Buz Okyanusu; doğuda Behrenk Boğazı, Japon, Okhctsk Denizleri ve Büyük Okyanusun bir kısmı; güneyde Çin devleti; Türkistan'ın Yedisuve Sırderya eyaletleri; batıda Torgay Eyaleti, Orenburg, Perm, Vologda ve Arkhangelsk illeri. Görülüyor ki, Kuzey Türkistan'a veya Kazak iline ait olan Akmela ve Semipolat eyaletleri de, eski Rus idari bölünüşüne göre, "Sibir" sınırları içerisine alınmıştır. tşte, bu sınırlar içinde Sibirya'nın yüzölçümü 12.633.940 km2 teşkil eder. Avrupa kıtasımn yüzölçümü aşağı yukarı 10 milyon km2 olduğuna göre, Sibirya, Avrupa Rusyası da dahil olmak üzere, irili ufaklı 2425 devletiyle bütün Avrupa Kıtasını ve bir parça kırpılmak şartıyle, Asya Kıtasından İran'ı, Afrika Kıtasından Mısır ülkesini sığdırabilecek geniçliktedir (Iran'ın yüzölçümü takriben 1.645.000 km2 olup, Mısır'ınki 1.050.000 km2'dir). Sibirya Hindistan'ın (Hindistan'nın yüzölçümü 4.735.756 km2 dir) dört misli kadardır.

COĞRAFİ BAKIMDAN SİBİRYA

Sibirya'nın sahilleri Şimal Buz Okyanusu'nda 15.900 km, Büyük Okyanus'ta 14.900 km. uzunlugunda olup, bütün sahillerinin uzunluğu 30.800 km. demektir. Fakat kıyılar, yılın büyük kısmında, yanaşılmaz durumda bulunmaktadır. Şimal Buz Okyanusunda sahillere senede yalnız iki üç ay kadar yanaşılabilir.
Büyuk Okyanus'ta ise, kıyılar 67 ay buz ile örtülü kalır. Sibirya, büyük dev" nehirlerin memleketidir. Amur ırmağı müstesna olmak üzere, Sibirya'nın bütün büyük nehirleri ve hatta orta küçük ırmakları, güneyde yüksek Asya'yı Lizey Asya'nın alçak ovalarından ayıran dağ sisteminden ve oralardaki buzullardan (cümudiyelerden) çıkarlar ve şimale dogru akarak, Şimal Buz Okyanusuna dökülürler. Büyük nehirlerin havzaları gayet geniş olup, pek çok ırmakların ve çayların sulannı toplamaktadır. Mesela, Obi'nin havzası 2.594.076 verst kare (Bir verst: 1.067 km.'dir); Yenisey'inki 2.241.590 verst kare; Lena'nınki 2.092.270 verst kare; Amur'unki (Rusya içerisindeki kısmı) 880.547 verst kare; trtiş'inki 877.885 verst kare genişliğindedir.
Nehirlerin uzunluklarına gelince, Lena'nın uzunluğu 4.802 küsur km; Yenisey'inki 4.268 küsur km; Obi'ninki (kendisini teşkil eden Katun ve Biy ırmaklarının kavşagından itibaren) 3.415küsur km; trtiş'inki (yukarı akımında Kaıa trtiş adını taşıyan kısmıyle birlikte) 4.055 küsur km.; Step ırmaklarından trtiş'in sol kolu olan Tobol'u 1.707 küsur km zikretmeliyiz. Yukarıda saydığımız nehirlerve onların birçok kolları tamamiyle gemi işletmeye elverişlidirler.
Sibirya'da göller de pek çoktur. Bunların bazılarının suyu tatlı, bazılarının tuzlu ve kimisinin de acı tuzludur. îçinden tuz çıkarılan göller de az değildir. Asya kıtasının en büyük tatlı su göllerinden biri olan ****** Gölü de Doğu Sibirya'da bulunmaktadır ki, boyu 642 küsur km olup, eni bazı yerlerde 85 küsur km kadar çıkar.

YAKUTİSTAN'IN KİMLİĞİ

Yakutistan Sovyet Sosyalist' Cumhuriyeti (Saka Yeri) 27 Nisan 1992 yılında kurulrnuştur.
Doğuda Habarovsk Magadan eyaletleri, güneyde Çita ve Amur eyaletleri, batıda Krasnoyarsk ülkesi, trkutsk eyaleti, kuzeyde Laptivih ve Doğu Sibirya denizleri.

Başkent: Yakutski.

Yüzölçümü: 3.103.200 km2.

Ekonomi: Kömür, demir, elmas, gümüş, kerestecilik, kürk hayvancılığı.

Nüfus: 1.281.000 (1990 sayımı).
Nüfusun % 90'ı merkezdeki bölgelerde, Yakutsk ve Vilüysk şehirleri civannda yerleşmişlerdir. Moskova sömürgelerinin hepsinde oldugu gibi burada da yerli ahalinin yüzdesi yıllar geçtikçe düşmekte, kolonize etmek için ge tirilen Rus nüfusu artmaktadır.
1926'da % 82.3 Yakut, % 10.4 Rus 1956'da % 56.4 Yakut, % 35.5 Rus.

YAKUTLARIN (SAKA) MENŞEİ

Yakutlar, Orhun kitabelerinde Kurıkan adıyla geçmektedir. Daha sonra kuzeye çekilmişler ve ana Türk kütlesiyle bağları kopmuştur. Dillerinin, Tüırkiye Türkçesinden ve diğer şivelerden çok farklı olmasının sebebi de budur.

YAKUTİSTAN (SAKA)'DA OYMAKLAR VE TARİHİ

Bu Türk boyu, 610 yy.'da ****** çevresinde, Selenga Irmağının aşagı kıyılarında, Angara ve Lena Irmaklarının yukarı bölgelerinde yaşarlardı.
Bu çevrede, istihkam harabeleri, kurgan mezarlar, kayalardaki resim, Orluın harfleriyle yazılar, sulama kanallan, arklar vardır.
A. P. Okladnıkov Yakutların Kurıkanların ahfadı olduğunu kabul etmektedir.
Yakut ülkesine güneyden Türk boylarının göçü asırlarca sürmüş, gelenler yerli kuzey ulLislarını da yavaş yavaş Türkleştirmiştir.
Ruslar Yakutistan'a 17. yy.'da sokulmaya başladılar. 1620-1630'da istilalarını tamamladılar.
O devirdeki Yakut boyları:
— Kangalas
— Naın
— Megin
— Baragon
— Betun
— Baturus
En büyüğü Kangalas boyu ve onu beyi Tigin Toyon idi. Lena kıyısında nuıstahkem bir kalesi vardı. l636-l637 yıllarındaki Yakut ayaklanmasını bastıran Rus askerleri bu kaleyi ancak iki gün uğraştıktan sonra alabildiler.
Yakutistan'da Rus egemenligi tam olarak yerleştikten sonra idarî taksunat eski kabile (CON) ve oymak (AYMAH) teşkilatı gözönünde tutularak kuruldu.
17. yy.'da Yakutlarda kabile teşkilatı tamdı. Her boyun;
— Damgası
— bayragı,
— askeri parolası
— "kuş"u vardı.
Kangalas boyunun kuşu "BARILAS" idi. Yakut damgaları başka Türk boylarınınkiyle aynıdır.
Çarlık devrinde siyasî suçlular buraya sürülüyorlardı. Bu sürgünler Yakutlar için batı kültürünün havarileri oldular.
Bunlardan "OBLASTNİKİ-ÜLKECİLER" denilen büyük bir grup;
Sibirya'nın geniş muhtariyetli ülke, Matta Rusya'dan ayrılıp müstakil devlet olması fikrini yazıyorlardı. Bunların ideologları:
G. Potanın (1835-1920)
N. M. Yadrintsev (1842-1894)
Bunların Yakut aydınlarına tesiri büyük olmuştur.
17 yy.'dan beri Rusların getirdiği medeniyet!..
— Hıristiyanlık,
— Kilise,
— Papaz,
— içkiden ibaretti.
Yakutların bilmediği çiçek ve frengi hastalıklarını Ruslar getirmişti.
1905 ihtilali Yakutlara hürriyet ve millî kültür alanında çalışma imkanını verdi. "YAKUT MÎLLÎ BlRLİĞİ" kuruldu.
31 Aralık 1906'da Yakut milliyetçilerin aldıkları kararlar, Rusya'daki en liberal partilerin istediği siyasî ve iktisadî haklardan farksızdı.
Rus kolonistleri kilise ve manastırlar tarafından zorla alınan ve müsadere edilen Yakut topraklarının idaresini istiyorlardı.
4 Ocak 1906 "Yakut Birligi"nin Merkez Komitesi kuruldu.
— Birlik Yakut halkına beyannameler neşretti.
— Rus iclaresinden ayrı mahallî idare kuruldu.
5 Şubat 1906 Yakutistan eyaleti kongresi toplandı.
Ruslar bundan ürktü ve Yakutistan'da sıkı yönetim ilan etti.
Birlik'in Merkez Komite üyeleri tutuklanarak ağır ceza mahkemesine verildiler. Yakuteyaleti valisi Bulatov bildiri yayınlayarak bu tür hareketleri a.sker kuvvetiyle bastıracağını ilan etti.
Yakut dili Türk dilinin ayrı ve müstakil bir lehçesidir.
Yakut dili, başka Türk lehçelerine nazaran, Monolit (yekpare)'tir. Yakut dili bütLin doğu ve kuzey Sibirya uluslan arasında anlaşma için müşterek dildi'
Ru.s .sömürge idaresi memurları da Yakut Türkçesi konuşuyorlardı. Rus yazarları Yakut Türkçesi hakkında "Sibirya'nın Fransızcası" derlerdi.
YAKUTSKÎY KRAY Rusça, Yakut Türkçesi gazete. İleri gelen yazarlar;
— Nikifirov
— Kulakovskiyşair (Şamanın Rüyası, Aydınlara Açık Mektup)
— Sofranov
Yakut yazarları, siyasî fikirler bakımından, Rusların Garpçı (Zapodnik) ve halkçı (Norodnik) sosyalistlerine yakın milliyetçi aydınlardı.
1912'de neşre başlayan "Saka Sangata" adlı edebî dergide çok değerli edebî yazılar yayınlanınıştır.
1917 inkılabı Yakut aydınlarını ümitlendirdi. înkılapçı Ruslarla, Yakut Eyaleti Komitesi kuruldu.
5 Mart 1917 Yakutistan'da iktidar bu komitenin eline geçti. Kulakovsiy ve arkadaşları "topraklı millî muhtariyet" istediler. Kolonist Rusların yardımıyla komünistler iktidarı ele geçirdi. 1920-1921 Yakutlar millî hükümet kurdu. Komünistlere karşı savaştı.
Moskova'nın büyük ordusu, KOLÇAK'ın mürteci ordusunu mağlup etti. Yakutistan'ı i.stila etti.
Saka (Yakut) milliyetçileri Ruslarla barış yapıp "Yakut Ülkesi Sovyet Sosyali.st Muhtar Cumhuriyeti"ni kurdular.
1904'te Rus kolonistler siyasi sürgünlerle birlikte % 5.5. 1970'te bu sayı % 36.
Sovyet devrinde Yakutistan'da ana dillerinde egitim, kültür hareketi Çarlık devrine göre çok ilerlemiştir.
1934 Pedagoji Enstitü kurulmuş, yerlilerden pek çok öğretmen yetiştirilmiştir.
1956 Bu okul üniversiteye çevrildi.
Dil ve edebiyat, tabiî ilimler, coğrafya, jeoloji, zooteknik fakülteleri kuruldu. Son verilere söre Yakutistan'da okuma yazma bilmeyen kalmamıştır.

TÜRKİYE TÜRKÇESİ ve SAKA TÜRKÇESİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

Türkiye Türkçesi	Saka Türkçesi
ağız	ayak
ayak	atak
bacak	but
baş	bas
burun	burun
dergi	nada
dil	dıl
dis	dis
dost	cöge
dudak	uvaz
el	eli
erkek	toyon
göz	karak
Türkiye Türkçesi		Saka Türkçesi
hatun		kotun
kaş		kas
kirpik		gılamas
kol		kol
kulak		kulgah
parmak		darbak
sağol		bahıba
tırnak		tıgırak
yagmur		sambır
yıl		sıl
yurt		surt
yüz		süs